Oversterfte betekent dat er meer sterfte plaatsvindt dan verwacht. De toekomst is echter nooit exact te voorspellen, daar zit altijd een onzekerheid in. Wat er wordt bedoeld met ‘oversterfte’ en ‘onzekerheidsmarges’ is alleen te begrijpen met enig inzicht in hoe daarmee moet worden omgegaan. We kijken eerst hoe de CBS-cijfers er uit zien, en vertellen kort iets over marges. Pas dan stellen we vragen als: waar komt dat nou door?
Het CBS zegt meestal dat er geen oversterfte is.
Het Centraal Bureau voor Statistiek houdt in Nederland het aantal overlijdens nauwgezet bij.1CBS-reeks “Sterfte per week”: https://www.cbs.nl/nl-nl/reeksen/sterfte-per-week
De bovenste Tabel 6 geeft heel 2022 weer: het vooraf verwachte aantal doden, het werkelijk getelde aantal doden per week en het verschil.
In 2022 is er meer sterfte dan verwacht en varieert het verschil ongeveer tussen de 200 en 400 mensen per week meer.2Dit is vergelijkbaar met een wekelijkse crash van een Boeing Dat zijn gemiddeld ca. 40 mensen per dag en zelfs weken van 50.3Dit komt overeen met een goed gevulde streekbus die dagelijks verongelukt. Een routine die anderhalf jaar geleden begon met 30 onverklaarde doden per dag. Alleen in weken 2 t/m 9 is er ondersterfte vanwege de extra overledenen in de Deltagolf vlak daarvoor.
Hetzelfde zien we nu in 2023 na de griepperiode. Alleen in weken 4, 6 en 8 was er nu iets minder sterfte dan in een normale week. Gemiddeld stierven er van week 4 t/m 8 per week echter 21 mensen méér dan verwacht en niet minder, terwijl die periode na de griep zich zou moeten kenmerken door ondersterfte.
De media besteden er geen aandacht aan behalve berichten dat de sterfte weer normaal was.4Artikel Volkskrant Het CBS ook niet. Bij het CBS wordt elke week de teller weer op 0 gezet. Met een blanke lei wordt dan gemeten of de sterfte in die week buiten de onzekerheidsmarge voor die ene week gaat vallen. Dat gebeurt eigenlijk alleen bij sterftepieken door griep- en hittegolven. Daarom werkt het uitstekend als initieel alarmsignaal, waarvoor het ook bedoeld is.
Maar binnen de onzekerheidsmarge, dat is dan toch prima?
Als je bijvoorbeeld marges hebt van plus en min 300 per week, kun je met 250 extra doden per week een jaar lang binnen de CBS-weekmarges blijven en dus geen enkele week met oversterfte hebben.5Lees Bandbreedtes voor dummies Aan het eind van het jaar zul je dan toch uitkomen op een oversterfte van 52×250 = 13.000 mensen meer dan je ongeveer had verwacht. Dat is erg veel: 8% meer sterfte. Ook meer dan de beruchte griepepidemie van 2017-2018 bijvoorbeeld, die een oversterfte kende van 9.444.6Zie influenzarapport 2018 Toch bericht het CBS dat er geen, ‘net geen’ of heel soms ‘net wel’ oversterfte is, ook in de maandberichten. Het complete verhaal wordt nooit benoemd.
Wetenschapsjournalisten in kwaliteitskranten geven incorrecte interpretaties van de weekmarges, zie de Volkskrant-illustratie. De sterfte ligt vrijwel continu tegen de signaalwaarde aan. Die is gebaseerd op wekelijkse fluctuaties rond de rode lijn van verwachting – maar die fluctuaties zijn er niet. Over het halfjaar gezien is er niet alleen significante maar ook betekenisvolle oversterfte: vele duizenden mensen stierven er meer dan verwacht.
CBS-duidingen kenmerken zich door hun sussende karakter. Afgelopen week kopte het CBS: ‘net geen oversterfte’.7link naar “net geen oversterfte” bericht
In 2023 zien we bij de 80-plussers in weken 3 t/m 9 de sterfte iets onder de weekverwachting duiken. Bij de jongere leeftijden gebeurt dat niet. Die blijven ‘meersterven’, ook in februari, in maart, ook in de zomers.
Na een griepgolf die vooral ouderen treft volgt normaal gesproken een periode van ondersterfte. Zo bezien was de sterfte ook bij de oudsten wel degelijk hoger dan verwacht, zelfs in de weken waar die sterfte even onder de normaallijn lag.
Hoe ziet de oversterfte er dan wél uit?
We zagen in Tabel 6 al de ongelukkige knip tussen december en januari. De jaarteller gaat daar weer op 0, midden in het griepseizoen. Om dat te voorkomen is er een grafiek gemaakt waarin het jaar is opgeknipt van augustus-juli, dus van zomer tot zomer. Dat geeft een zuiverder beeld van elk griepseizoen. De weekmarges zijn omgerekend naar een jaarmarge: het lichtblauwe vlak. Vertrouw je die die blauwe marge niet, kijk dan naar de gele lijnen van de voorgaande jaren, die op dezelfde manier zijn berekend als 2020 t/m 2023.
Conclusie: Er is structurele oversterfte, al sinds medio 2021.
Waarom is die oversterfte nog steeds ‘onverklaard’?
De oversterfte in 2020 liep gelijk op met de verspreiding van Covid. Sinds zomer 2021 niet meer: er is sterftestijging bij afnemende besmettingen, ziekenhuis- en IC-opnames. Dat verband wordt steeds losser en ook in de zomers zet die sterfte onverminderd door. Covid is aan het verdwijnen, wordt endemisch en biedt geen verklaring meer voor de abnormale sterfte. Er is daarom sprake van een aanhoudende en mogelijk nog steeds groeiende ‘onverklaarde oversterfte’.
Het is dus geen Covid, maar wat dan?
Het CBS vroeg zich dat in juni 2021 ook nog af8Lees over de vraagtekens bij het CBS in het Gouds Dagblad maar besloot later dat het toch wel door Covid moest komen, bij gebrek aan andere plausibele oorzaken. Degenen die deze aanname niet delen, spreken van onverklaarde oversterfte en wijzen op mogelijke andere oorzaken om te onderzoeken.
Waarom ziet het RIVM zoveel minder coronadoden dan het CBS?
In 2020 liep de coronasterfte van het CBS dus nog in de pas met die van het RIVM maar inmiddels registreert het CBS drie tot vier keer zoveel coronadoden als het RIVM. Er wordt vanuit gegaan dat het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu er geen zicht op heeft aan welke ziektes mensen overlijden en het CBS wel. De registraties op basis van doodsoorzaakverklaringen van artsen staan boven elke verdenking.
Doodsoorzaakverklaringen als databron
Het CBS codeert de overlijdensverklaringen, oftewel ‘B-formulieren’, die door een arts bij de overledene worden ingevuld.
Hoe betrouwbaar worden die overlijdensverklaringen door (vaak waarnemend) artsen ingevuld? Uit navraag bij artsen blijkt dat zij het zelf eigenlijk niet zomaar geschikt achten voor betrouwbare bepaling van de doodsoorzaak en al helemaal niet om beleid op te baseren. Het was altijd meer een formaliteit: “geen rare dingen, geen geweld, hartaanval, kanker, COPD-geschiedenis, misschien heerst er een griep, daar kom je wel uit.” “Ik sta daar ook maar tussen die verdrietige familieleden van opa. Ik ken die hele man niet. Covid? Ja, wel al een tijdje geleden zeggen ze, maar ik schrijf het toch maar op, je wil het ook niet missen.”
Hoe het CBS precies onderscheid maakt tussen ‘met Covid’ en ‘door Covid’ wilde de minister onlangs niet openbaar maken, terwijl er zeker sinds Omikron toch heel veel mensen ook ‘met Covid’ of ‘met verdenking van Covid’ moeten zijn gestorven.
Het staat gelukkig gewoon op een overheidssite, ooit opgeschreven in het grootste vertrouwen dat dat de juiste methode was, zoals artsen ook het zekere voor het onzekere namen.
Op een informatie-website van de overheid staat expliciet dat als ergens op het B-formulier “Covid” of “corona” wordt genoemd, de overledene als coronadode wordt geregistreerd, conform instructies van de WHO.
Anders dan bij griep neemt Covid-19 de doodsoorzaak over, ook als het een bijkomende of complicerende factor is. Dit betekent wel dat ook een volstrekt onschuldig maar superbesmettelijk niesvirus doodsoorzaak #1 zou kunnen worden. Ter redactie is niet bekend of deze wijze van registreren is gevalideerd.
De validiteit van B-Formulieren is om andere redenen al langer een punt van zorg10Zie bijvoorbeeld over B-formulieren een ouder artikel in Medisch Contact m.b.t. dementie als overschatte doodsoorzaak dus het is niet verwonderlijk dat statistici proberen te achterhalen welk percentage daadwerkelijk “door” Covid is overleden.11Herman Steigstra schrijft hierover in De Complete Oversterfte-analyse op Maurice.nl
Er worden verschillende mogelijke oorzaken genoemd voor de onverklaarde oversterfte. De belangrijkste kandidaten zijn
- uitgestelde zorg,
- long Covid,
- maatregelen en
- vaccinaties.
Binnenkort zullen er nog pagina’s worden toegevoegd met informatie over deze mogelijke oorzaken en over de oversterftesituatie in andere landen.
